Fot. Centrum UNEP/GRID-Warszawa
Dziedzictwo kulturowe i historyczne Karpat jest jednym z głównych wyróżników regionu w skali Europy i świata. Przesądza ono o wyjątkowej atrakcyjności turystycznej Karpat, a swym bogactwem i różnorodnością lokalnych kultur nie ustępuje dziedzictwu przyrodniczemu regionu. Odpowiednio wyeksponowane może przyczynić się do zwiększenia potencjału gospodarczego regionu karpackiego i jego konkurencyjności dla inwestorów i turystów. Świadomość bogactwa wspólnego dziedzictwa kulturowego, służy wzmocnieniu poczucia tożsamości i godności mieszkańców regionu karpackiego.
Pojęcie dziedzictwo kulturowe Karpat kojarzy się większości mieszkańców Polski przede wszystkim z kulturą Podhala, czyli głównie folklorem górali z okolic Zakopanego (zwłaszcza ich gwarą, muzyką lub strojem), oraz stylem zakopiańskim w architekturze drewnianej (wzorowanym na elementach tradycyjnego budownictwa podhalańskiego, wprowadzonym przez Stanisława Witkiewicza dopiero w ostatniej dekadzie XIX wieku i wzbogaconym o elementy właściwe dla stylu secesyjnego).
Znacznie mniej osób świadomych jest tego, że górale podhalańscy są tylko jedną z wielu grup etnicznych, przez stulecia kształtujących kulturę karpacką wspólnie z m.in. góralami wiślańskimi, jabłonkowskimi, babiogórskimi, żywieckimi, spiskimi, pienińskimi, sądeckimi (w zachodniej części polskich Karpat), oraz Rusinami Szlachtowskimi, Pogórzanami Wschodnimi i Zachodnimi, Dolinianami, Łemkami i Bojkami (w części wschodniej).
Co więcej, dziedzictwo kulturowe regionu jest wspólnym dorobkiem grup zamieszkujących nie tylko polską część Karpat, lecz również obszary położone obecnie w granicach Czech, Rumunii, Słowacji, Serbii, Ukrainy i Węgier. Jego bogactwo i różnorodność wynikają przede wszystkim z wielowiekowego współistnienia, interakcji i wymian kulturowych wielu zamieszkujących Karpaty narodów i lokalnych grup etnicznych.
Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku
Fot. Centrum UNEP/GRID-Warszawa
Obecność i gospodarowanie człowieka w górach i na pogórzu, pod wpływem swoistych warunków środowiskowych, we współzależności z dziedzictwem przyrodniczym, przyczyniło się do wykształcenia na przestrzeni wieków, zróżnicowanych w poszczególnych regionach, praktyk, kultur i tradycji. Na ewolucję dziedzictwa kulturowego Karpat miały też wpływ różnorodne czynniki zewnętrzne, jak np. migracje i osiedlanie się w Karpatach pomiędzy XIII a XVII w. ludności wołoskiej (pochodzenia bałkańskiego), oraz oddziaływania wielu różnych wyznań religijnych obrządku zachodniego i wschodniego, lub dawnych historycznych potęg (np. cesarstwa bizantyńskiego, austro-węgierskiego, imperium osmańskiego).
Na dziedzictwo kulturowe Karpat składają się różne elementy kultury materialnej i niematerialnej mieszkańców regionu karpackiego, wywodzące się z tradycji i folkloru poszczególnych grup etnicznych i społeczności lokalnych. O bogactwie niematerialnego dziedzictwa kulturowego Karpat stanowi różnorodność wierzeń, wyobrażeń, wiedzy oraz praktyk dotyczących przyrody i wszechświata; języków, dialektów i gwar, tradycji, przekazów ustnych, muzycznych i tanecznych, zwyczajów, rytuałów i obrzędów, umiejętności (związanych np. z gospodarowaniem na roli, tradycyjnym rzemiosłem czy medycyną), oraz służące ich zastosowaniu akcesoria, rekwizyty i artefakty (np. przedmioty używane w magii pasterskiej lub zioła stosowane w medycynie ludowej).
Natomiast materialne dziedzictwo kulturowe Karpat to obiekty takie jak np. zabytkowe budowle sakralne i świeckie (w tym ludowa architektura drewniana), historyczne miasta i śródmieścia miast, kanały, drogi i linie kolejowe, oraz przedmioty, takie jak np. dokumenty, artefakty (np. przybory i sprzęty gospodarstwa domowego, narzędzia rolnicze i rzemieślnicze, odzież, instrumenty muzyczne), dzieła sztuki, regionalne produkty rolne i wyroby kulinarne, produkty lokalnego rzemiosła i rękodzieła, a także krajobrazy kulturowe oraz związane z wierzeniami i rytuałami miejsca przyrodnicze.
Zagrożenia dla zachowania i trwałości dziedzictwa kulturowego Karpat
W naszych czasach różnorodność karpackiego dziedzictwa kulturowego, (a w szczególności jego niematerialnych przejawów), jest coraz bardziej zagrożona, zarówno z uwagi na postępującą globalizację kultury jak też przemiany społeczne i ekonomiczne, co może doprowadzić do jego niszczenia, zaniechania i zanikania.
Zmienia się styl i tempo życia w Karpatach, a postępujący proces wyludniania się obszarów wiejskich prowadzi do porzucania tradycyjnych, właściwych dla terenów górskich, metod rolniczego użytkowania gruntów. Powszechna dostępność tanich, masowo produkowanych towarów przemysłowych i artykułów spożywczych czyni szereg niezbędnych niegdyś zawodów znacznie mniej opłacalnymi lub potrzebnymi. Wraz z wymieraniem starszego pokolenia twórców ludowych i rzemieślników w zapomnienie idą tradycyjne techniki i umiejętności odziedziczone po minionych pokoleniach zamieszkujących Karpaty, co zagraża kontynuacji wielu dziedzin tradycyjnej sztuki i rzemiosła.
Z każdym rokiem ubywa charakterystycznych dla regionu obiektów architektury drewnianej, postępuje proces zabudowywania najatrakcyjniejszych dla osadnictwa i rekreacji terenów, często z zastosowaniem obcych dla Karpat form architektonicznych. Zmienia się tradycyjna struktura wsi i miasteczek, nieliczne stają się w skali całego regionu obszary dobrze zachowanego tradycyjnego karpackiego krajobrazu kulturowego, nieskażonego współczesnymi dominantami krajobrazowymi.
Znaczenie ochrony dziedzictwa kulturowego dla zrównoważonego rozwoju regionalnego i lokalnego
Ochrona dziedzictwa kulturowego Karpat sprzyja zrównoważonemu rozwojowi gospodarczemu regionu. Promocja karpackich tradycyjnych produktów lokalnych, sztuki i rękodzielnictwa w połączeniu z rozwojem turystyki kulturowej oraz stopniowo rosnącym popytem na zdrową niskoprzetworzoną żywność i produkty rolnictwa ekologicznego powinny przyczynić się do kreowania nowych miejsc pracy, wzrostu przedsiębiorczości oraz inwestycji w regionie karpackim, a co za tym idzie - do wzrostu poziomu dochodów ludności miejscowej. Przekazywanie kolejnym pokoleniom tradycyjnych technik i umiejętności, niezbędnych dla zachowania i kontynuacji tradycyjnej sztuki, rzemiosła i ginących zawodów, przyczynić się może nie tylko do zachowania dziedzictwa niematerialnego, ale także do rozwoju przedsiębiorczości w regionie.
Zachowanie i odpowiednie wyeksponowanie obiektów dziedzictwa kulturowego i historycznego Karpat (np. drewnianej architektury ludowej) oraz obszarów karpackiego krajobrazu kulturowego decydować może o atrakcyjności turystycznej poszczególnych miejscowości i gmin regionu. Warto zauważyć, że turystyka bazująca na zasobach dziedzictwa kulturowego Karpat może być uprawiana całorocznie, co pozwoliłoby na choćby częściowe ograniczenie negatywnych skutków sezonowości ruchu turystycznego generowanego w okresie zimowym przez fanów narciarstwa zjazdowego i biegowego.
Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku
Fot. Centrum UNEP/GRID-Warszawa
Co prawda znaczna część historycznej zabudowy w miastach i miasteczkach Karpat zniknęła bezpowrotnie w pożodze dwóch wojen światowych, jednak na górskich terenach regionu karpackiego zachowały się setki zabytkowych drewnianych świątyń różnych wyznań, część z nich została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO (aż 17 takich obiektów znajduje się w polskiej części Karpat, dalszych 25 w Karpatach rumuńskich, słowackich i ukraińskich). Większość z nich udostępniona jest do zwiedzania, stanowiąc cenny element tematycznych szlaków kulturowych (np. szlaków architektury drewnianej lub szlaków ikon). Niemal nieznanym na świecie i słabo wykorzystanym marketingowo jest fakt, że to Karpaty są kolebką przemysłu naftowego, będącego obecnie jedną z najważniejszych dziedzin gospodarki światowej.
Warto zajrzeć:
Protokół o zrównoważonej turystyce do Konwencji Karpackiej zakłada podejmowanie działań na rzecz rozproszenia i przekierowania części ruchu turystycznego z najpopularniejszych obecnie miejscowości i destynacji turystycznych na obszary dotychczas słabiej rozwinięte i rzadziej odwiedzane przez turystów (czyli z korzyścią dla zrównoważonego lokalnego rozwoju gospodarczego), oraz z cennych przyrodniczo obszarów chronionych na obszary mniej wrażliwe ekologicznie. Z uwagi na fakt, że zabytkowe obiekty dziedzictwa kulturowego Karpat zlokalizowane są w obszarach zabudowanych (we wsiach i miasteczkach), takie przekierowanie części ruchu turystycznego, koncentrującego się obecnie m.in. w parkach narodowych lub rezerwatach przyrody, byłoby również z korzyścią dla środowiska, przyczyniając się w ten sposób do zmniejszenia presji ruchu turystycznego na obszary chronione Karpat.
Ochrona dziedzictwa kulturowego Karpat
Pierwszą umową międzynarodową odnoszącą się bezpośrednio do dziedzictwa kulturowego Karpat jest podpisana w 2003 r. Konwencja Karpacka. Artykuł 11 Konwencji wyraża wolę współpracy Stron na rzecz zachowania i promowania dziedzictwa kulturowego i tradycyjnej wiedzy ludowej mieszkańców Karpat. W tekście Konwencji szczególną uwagę poświęcono zachowaniu tradycyjnej architektury i sposobów użytkowania ziemi (których efektem jest swoisty dla Karpat krajobraz kulturowy), miejscowych ras zwierząt gospodarskich i odmian roślin uprawnych, oraz kwestiom zrównoważonego użytkowania roślin dziko rosnących w Karpatach. Konwencja zobowiązuje również jej Strony do prowadzenia polityki promującej wyrób i wprowadzanie na rynek karpackich tradycyjnych produktów lokalnych, wyrobów artystycznych i rękodzielniczych.
Protokół o dziedzictwie kulturowym Karpat
W ramach projektu „Karpaty łączą – mechanizm konsultacji i współpracy dla wdrażania Konwencji Karpackiej” (www.karpatylacza.pl) w Centrum UNEP/GRID-Warszawa opracowano projekt Protokołu o dziedzictwie kulturowym Karpat. Propozycja tego dokumentu uzyskała mandat społeczny w wyniku regionalnych konsultacji z przedstawicielami instytucji kultury, środowisk naukowych, środowisk lokalnych, organizacji pozarządowych, oraz twórcami ludowymi z polskiej części Karpat. Konsultacje regionalne zostały przeprowadzone w 2012 r. przez Stowarzyszenie „Ekopsychologia” we współpracy z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach działającej w regionie karpackim grupy roboczej ds. dziedzictwa kulturowego. Proponowany Protokół zakłada współpracę w skali całego regionu w działaniach na rzecz identyfikacji i dokumentacji dziedzictwa kulturowego Karpat, oraz jego ochrony, rewitalizacji i promowania.
Projekt ww. protokołu był przedmiotem obrad międzynarodowej Grupy Roboczej Konwencji Karpackiej ds. dziedzictwa kulturowego i wiedzy ludowej, na posiedzeniach w Krynicy (maj 2013 r.), Orelcu (wrzesień 2013 r.) oraz Bratysławie (marzec 2014 r.).
