Niezbędnik - pytania i odpowiedzi

Opracowanie Zbigniew Niewiadomski, ekspert ds Konwencji Karpackiej

Opracowanie Zbigniew Niewiadomski, ekspert ds Konwencji Karpackiej

Pytanie 1

W naszej gminie jest kilka ciekawych obiektów potencjalnie interesujących dla turystów, ale żaden z nich nie jest zaznaczany na mapach. Być może dlatego, że żaden z nich nie posiada oficjalnego statusu zabytku czy obszaru chronionej przyrody. Kto jest władny przyznać taki status? Chcielibyśmy też wiedzieć, jakie mogą być finansowe i prawne konsekwencje uzyskania takiego statusu?

Odpowiedź:

Niezależnie od tego, czy obecne w Państwa gminie obiekty lub obszary reprezentują dziedzictwo kulturowe czy przyrodnicze Karpat – stosowna decyzja w sprawie przyznania im statusu obszarów lub obiektów chronionego dziedzictwa kulturowego czy przyrodniczego może być podjęta przez Radę Gminy, lub z jej inicjatywy. Koszty takiego postępowania ograniczają się najczęściej wyłącznie do kosztów przygotowania dokumentacji oraz ewentualnej aktualizacji miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Co więcej, ustanawianie niektórych form ochrony przyrody i dziedzictwa kulturowego oraz zarządzanie objętymi nimi obszarami przez samorządy lokalne nie rodzi konieczności ponoszenia dodatkowych kosztów. Na przykład uznanie danego obszaru za zespół przyrodniczo-krajobrazowy lub park kulturowy nie wyłącza go ze zwykłego gospodarczego użytkowania, jednak z pewnymi ograniczeniami, służącymi ochronie jego wyjątkowego charakteru.

W zależności od rodzaju obiektu lub obszaru oraz pożądanej formy jego ochrony, w przypadku obiektów dziedzictwa kulturowego konieczna może okazać się współpraca z wojewódzkim konserwatorem zabytków, a w przypadku dziedzictwa przyrodniczego z Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska i Regionalną Radą Ochrony Przyrody. W przypadku gminy nieposiadającej na swoim terenie żadnego obiektu wpisanego do rejestru zabytków konieczna może być też współpraca z sąsiednią gminą lub gminami.

Rezerwaty przyrody tworzone są bez udziału jednostek samorządu terytorialnego (na mocy zarządzenia wydanego przez właściwego regionalnego dyrektora ochrony środowiska), jednak tworzenie niektórych innych rodzajów obszarów i obiektów chronionych leży obecnie wyłącznie w kompetencjach organów samorządu lokalnego. Jeżeli na terenie Państwa gminy znajdują się obszary cenne przyrodniczo i atrakcyjne krajobrazowo - najprostszym rozwiązaniem byłoby ustanowienie w drodze uchwały Rady Gminy jednego lub kilku zespołów przyrodniczo-krajobrazowych lub pomników przyrody, na podstawie Art. 44 ust.1. Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. 2015 nr 0 poz. 1651).

Uprawnienie przyznane samorządom szczebla lokalnego przez Ustawę o ochronie przyrody jest jak dotychczas powszechnie niedoceniane i w konsekwencji dość rzadko wykorzystywane w polskiej części Karpat. Co prawda niektóre „karpackie” gminy ustanowiły wiele użytków ekologicznych (np. gmina Bircza – 58 użytków ekologicznych, gmina Fredropol - 39, gmina Ustrzyki Dolne - 14), bardzo istotnych dla ochrony ekosystemów oraz zachowania spójności ekologicznej, lecz z reguły nie oznaczanych na mapach turystycznych, w odróżnieniu od pomników przyrody i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych.

Spośród 331 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych (ZPK) istniejących w Polsce tylko 16 ZPK (czyli 4,8%) zostało ustanowionych w obszarze stosowania Konwencji Karpackiej: trzy z pięciu ZPK położonych w województwie małopolskim, siedem z dziewięciu ZPK w województwie podkarpackim, oraz sześć z dwudziestu trzech ZPK w województwie śląskim . Z uprawnień tych skorzystało dotychczas tylko siedem z dwustu (3,5 %) „karpackich” gmin. Co więcej, aż cztery z sześciu „karpackich” ZPK w województwie śląskim utworzono w jednym mieście (Bielsko Biała), a wszystkie siedem „karpackich” ZPK w województwie podkarpackim (obejmującym 67 gmin „karpackich”) znajduje się wyłącznie w jednej jego gminie (gminie Lutowiska powiatu bieszczadzkiego).

Warto podkreślić, że poza parkami narodowymi, parkami krajobrazowymi i parkami kulturowymi to właśnie zespoły przyrodniczo-krajobrazowe oraz pomniki przyrody były wcześniej (przed wejściem w życie dnia 11 września 2015 r. Ustawy z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu, Dz.U. 2015 nr 0 poz. 774) jednym z niewielu przewidzianych polskim prawem narzędzi ochrony krajobrazu, zarówno naturalnego jak i kulturowego, mogących z powodzeniem służyć wdrażaniu obowiązujących w Polsce postanowień Europejskiej Konwencji Krajobrazowej oraz Konwencji Karpackiej.

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2014 nr 0 poz. 1446) w Art. 7 określa umocowane prawnie formy i sposób ochrony zabytków, którymi mogą być wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku kulturowego, oraz ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, lub decyzjach dotyczących realizacji procesu inwestycyjnego.

Zgodnie z art. 9. ust. 1. Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wpisu zabytku nieruchomego do rejestru zabytków dokonuje się na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków (prowadzącego rejestr zabytków), z urzędu bądź na wniosek właściciela zabytku nieruchomego lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy. Jednak właściciele obiektów budowlanych o charakterze zabytkowym niezwykle rzadko występują z wnioskiem o dokonanie takiego wpisu, z uwagi na jego konsekwencje prawne, skutkujące szeregiem wynikających z poddania obiektu ochronie konserwatorskiej zobowiązań dla właścicieli zabytków nieruchomych.

Celem utworzenia parku kulturowego jest ochrona krajobrazu kulturowego oraz zachowanie wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Parki kulturowe mogą pełnić podobną funkcję dla ochrony dziedzictwa kulturowego jak zawierające fragmenty krajobrazu kulturowego zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Podstawowa różnica pomiędzy tymi dwiema formami ochrony polega na tym, że do utworzenia parku kulturowego konieczna jest obecność na terenie obejmowanym ochroną przynajmmniej jednego zabytku nieruchomego, wpisanego do rejestru zabytków.

Dla wielu gmin w polskiej części Karpat nie powinno to być wymaganie trudne do spełnienia, z uwagi na dużą liczbę chronionych prawem zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków, jako że w połowie 2015 r. w województwie małopolskim było już 5 263 takich obiektów, w województwie podkarpackim 4 324, a w województwie śląskim 3 874, co stanowi łącznie ponad 19% z liczby 69 254 obiektów zabytkowych w Polsce).

Tym niemniej rady gmin niezwykle rzadko korzystają ze swojego uprawnienia do tworzenia parków kulturowych, o czym świadczy fakt, że w ciągu pierwszych dziesięciu lat obowiązywania ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w całej Polsce tworzono tylko 26 parków kulturowych (jedynie w 12 z 16 województw). W obszarze stosowania Konwencji Karpackiej w Polsce utworzono dotychczas zaledwie jeden park kulturowy (Park Kulturowy Kotliny Zakopiańskiej, 2006).

Parki kulturowe tworzone są na podstawie uchwały rady gminy, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Dla parku kulturowego wójt gminy (ew. burmistrz lub prezydent miasta) sporządza, w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, plan ochrony parku kulturowego, który wymaga zatwierdzenia przez radę gminy. Ponadto dla obszarów, na których utworzono park kulturowy, sporządza się obowiązkowo miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, lub dokonuje aktualizacji wcześniej obowiązującego planu. W celu realizacji zadań związanych z ochroną parku kulturowego rada gminy może utworzyć specjalną jednostkę organizacyjną powołaną do zarządzania parkiem.

Możliwe jest też utworzenie parku kulturowego znajdującego się na przylegających do siebie terytoriach dwóch lub więcej gmin, wówczas wymagane są zgodne uchwały rad tych gmin (lub związku gmin). Zatem, nawet w sytuacji, gdy żaden z obiektów w danej gminie nie został dotychczas wpisany do rejestru zabytków i mało prawdopodobne jest złożenie wniosku o taki wpis przez właściciela któregokolwiek z tych obiektów – możliwe jest utworzenie parku kulturowego wspólnie z sąsiednią gminą lub gminami, które posiadają obiekty wpisane do rejestru zabytków.

Natomiast uznanie zabytku nieruchomego lub parku kulturowego za pomnik historii jest prestiżowym wyróżnieniem, przyznawanym przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego obiektom o szczególnym znaczeniu dla kultury, posiadającym już wcześniej status chronionego prawem zabytku nieruchomego o znaczeniu ponadregionalnym (ogólnokrajowym). Dlatego wśród 60 pomników historii w Polsce są jak dotychczas tylko dwa obiekty położone w obszarze stosowania Konwencji Karpackiej (oba położone w województwie małopolskim i wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO): „Kalwaria – krajobrazowy zespół manierystycznego parku pielgrzymkowego” (2000) w Kalwarii Zebrzydowskiej, oraz „Kopalnia soli w Wieliczce” (1994). Istotnym argumentem za występowaniem o przyznanie statusu pomnika historii dla kolejnych zabytkowych obiektów w polskiej części Karpat mogą być większe szanse na pozyskanie środków finansowych na ich ochronę z budżetu państwa oraz z funduszy unijnych.

Pytanie 2

Nasza gmina ma nieźle rozwiniętą bazę noclegową (liczne gospodarstwa agroturystyczne), posiada też kilka interesujących obiektów dziedzictwa Karpat, lecz turyści przejeżdżający tędy w drodze do ośrodków wczasowych, położonych znacznie dalej (już poza naszą gminą) rzadko się u nas zatrzymują. Co możemy zrobić, by to zmienić?

Odpowiedź:

Najprawdopodobniej turyści nie wiedzą o atrakcjach turystycznych obecnych w Państwa Gminie. W przypadku gmin, w których ruch turystyczny ma głównie charakter tranzytowy, szczególnie istotne jest czytelne oznaczenie tego typu atrakcji na mapach drogowych lub turystycznych regionu, oraz na mapach stosowanych w nawigacjach samochodowych. Konieczne zatem będzie skontaktowanie się z wydawcami map, aby uwzględnili atrakcje obecne w Państwa gminie w kolejnych edycjach mapy, oraz podanie danych GPS określających ich dokładną lokalizację w terenie. Nie należy też zapominać o możliwości zgłoszenia obiektów dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego (tzw. „karpackich perełek”), imprez regionalnych lub innych atrakcji turystycznych nieumieszczonych wcześniej na mapie Informatorium Karpackiego, umożliwiającej planowanie trasy osobom wybierającym się w Karpaty. 

Niezbędne jest również oznaczenie tych atrakcji w terenie, zarówno przez umieszczenie stosownych drogowskazów (np. znaków E 9, E 10, E 11 i E 12) lub znaków informujących o obiektach turystycznych (np. znaków kierunku typu E 22b i E 22c, w przypadku których koszty ich stawiania i utrzymania ponosi zarządca drogi) przy drogach przebiegających przez teren gminy, jak też dokładnego oznakowania szlaków i ścieżek dojściowych pozwalających odnaleźć dany obiekt, począwszy od centrum miejscowości oraz od najbliżej danego obiektu położonego miejsca wyznaczonego do parkowania pojazdów. Brak czytelnego oznakowania, najlepiej  w formie znanej kierowcom z wcześniejszego podróżowania po innych regionach, oraz zgodnego z obowiązującymi przepisami (aktualnie jest to Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowych warunków technicznych dla znaków i sygnałów drogowych oraz urządzeń bezpieczeństwa ruchu drogowego i warunków ich umieszczania na drogach, Dz.U. 2003 nr 220 poz. 2181 z późn. zm.) spowoduje, że część kierowców skupionych na prowadzeniu pojazdu nie będzie mogła łatwo zlokalizować atrakcji położonych w Państwa miejscowości lub gminie i po prostu pojedzie dalej, odkładając ich odwiedzenie „na następną nadarzającą się okazję”.

Warto również zobaczyć: